فرهنگ نگاری، ترجمه و زبان فارسی
در منــابع ترجمه پــژوهشی و در كلاس های ترجمه به دانش جویان ترجمه آموزان توصیه می كنن
ترجمه مقاله
ترجمه مقاله,ترجمه مقاله انگلیسی,ترجمه مقاله به انگلیسی,utranslateI
د كه متون ادبی كلاسیك فارسی یا داستان رمان بخوانند تا تسلط آن ها بر زبان فارسی بیشتر شود، اما به نقش خاصیت ی مواجهه ی ترجمه با متن مهم که چندان اشاره ای نمی كنند. مواجهه ی ترجمه با متن اصلی که یكی از شاخه های متن شناسی مواجهه ای است در زبان آموزی ،آموزش ترجمه و ترجمه پژوهی، معرفت ادبیات، کمک به فرهنگ نگار، کمک به کلمه سازی واژه گزینی و معادل یابی نقش بس سازنده ای دارد . این مقاله به طرح نقد این موضوع می پردازد و ضمن آوردن نمونه هایی از ترجمه ها متن مهم آن ها نكاتی درمورد ی خاصیتهای واژگانی نحوی این كار نقش آن در یادگیریروش های ترجمه بیان می كند.
واژگان كلیدی: مواجهه ی ترجمه با متن اصلی ، متن شناسی مواجهه ای، زبان آموزی،روش های ترجمه، ترجمه پژوهی، فرهنگ نگاری، ادبیات، کلمه گزینی.
مواجهه ی ترجمه با متن اصلی چیست چه خواص ی دارد؟ در منابع ترجمه پژوهی ودر كلاس های ترجمه به این مساله اشاره نشده است، در حالی كه نقش زیاد كارسازی در آموزش زبان ادبیات و ترجمه و نیز در فرهنگ نگاری و عبارت سازی واژه گزینی دارد . در این مطلب ابتدا ضرورت و ارزش این كار را نقد می كنیم و پس به استناد به نمونه هایی از ترجمه های غزلیات حافظ و مثنوی مولوی نیز فرهنگ مساوی های ادبی (صالح حسینی ۱۳۸۰ ) موارد ی از موارد واژگانی و نحوی ای كه با استفاده از نمونه های فوق و منابع و اطلاعات دیگر می توان آن ها را حل كرد می آوریم .
۱٫ خواص مواجهه
دركلاس های ترجمه به ما گفته اند و ما به دانش جویانمان گفته ایم كه : آثار ادبی كلاسیك فارسی بخوانید تا فارسی یاد بگیرید تا كلامتان قوت گیرد بهتر ترجمه نمایید ؛ داستان رمان بخوانید تا فارسی تان قوی شود … . دكتر غلامحسین یوسفی (۲۰۵ – ۱۳۶۳:۱۷۷ ) این مطلب را به تفصیل بیان كرده صالح حسینی ( ۲۷- ۱۱ : ۱۳۸۰ ) بر این نكته تاكید كرده است .او گفته های غلامحسین یوسفی را كه نظر خودش نیز هست چنین خلاصه كرده است :
دكتر غلامحسین یوسفی در مقاله ی محققان ه ی خود « خاصیت انس با زبان فارسی در ترجمه» ، یكی از اصول مهم ترجمه را فارسی دانی مهارت مترجم در زبان فارسی گفته اند . از نظر ایشان احراز ملكه ی فارسی دانی بر تاثیر غور در متون قدیم خاصیت برگرفتن از آن ها حاصل می شود . تتبع درمتون قدیم و «انس باموازین زبان فارسی و آثار فصیح موجود و تأمل در شیوه ی تعبیر آن ها به نویسنده و مترجم قدرت آن را می دهد كه برای بیان مفهوم ها خود بتواند كلمات لازم را بجوید وبیابد و یا آن ها را بیندیشد در بیان مقصود در نماند .» همين طور انس با زبان فارسی به مترجم این امكان را می دهد كه مفهوم ها و معانی را در قالب كلمات تركیباتی خوش ساخت و مانوس آسان فهم ادا كند به زمان ضرورت هم از مفردات و مواد و واژگان متون گذشته مدد بگیرد و بر غنای واژگان خود بیفزاید . ایشان درتایید گفتار، در مساوی لغــات و تركیبـــات فرنگی بـــا توجه به بعضی از متون بهتر فارسی معادل هایی ذكر كرده اند …
( صالح حسینی ۱۱ : ۱۳۸۰ )
او نمونه ای از « این بهره برداری شایسته بارور از ادبیات غنی واژگان وسیع زبان فارسی» را از كتاب خانواده ی تیبو ترجمه ابوالحسن نجفی استاد بزرگ، زبان شناس، ترجمه شناس ادیب به حق فارسی دان آورده و از تعبیرات و تركیباتی نمونه آورده كه« برگرفته از قبلی یان سخن ساز » است . ( ۲۷ – ۱۸ : ۱۳۸۰ ) .
در ارزش صحت این نظر هیچ تردیدی نیست نگارنده با تجربیات دانش جویی، ترجمه و تدریس ترجمه به خاصیت ی این گفتار به بهتر ی پی برده است . اما تا كنون در كلاسی مقاله ای و جایی نشنیده ام كه مواجهه ی متون ترجمه با متن اصلی آن ها را توصیه كنند و خواص آن را برشمرند ، مگر در اشارات كوتاهی در برخي از مصاحبه های مترجمان. حقیقت این است كه یكی از راه های روش زبان ادبیات و ترجمه همین نوع مواجهه است . با این كار می توان بسياري از مشكلات واژگانی و نحوی زبان آموزی ترجمه آموزی را حل كرد . پژوهش گرانِ ارزیابی مواجهه ای زبان ها و فرهنگ نویسان با مواجهه ی ترجمه با متن مهم می توانند معادل های غنی و جالبی برای تولید و ساخت های واژگانی نحوی دو زبان پیدا كنند و بر غنای كار بیفزایند . نحوه های گوناگون ترجمه را می توان از این رهگذر معرفت . نظریه ی ترجمه بدون ارجاع به عمل و بهره گرفتن از تجربیات مترجمان هیچ است و عمل ترجمه را چاره ای بهتر از مدد گرفتن از نظریه نیست . نظریه های گوناگون ترجمه را می توان با عنایت به كار عملی مترجمان بهتر آسان تر روش داد .
۱-۱٫آموزش زبان ادبیات و نقش مواجهه ی متون در آن ها
مواجهه ی ترجمه با متن مهم فرد را به زبان و ادبیات هر دو زبان آشنا می سازد سبب ژرف شدن دانش زبانی ادبی او می شود . یكی از اشكالات عمده ی دانش جویان و نوآموزان ترجمه دانش زبانی اندك آنان است چاره راه حل این مشكل متن خوانی است . با خواندن متن واژگان تولید و ساخت های نحوی به طور ناخودآگاه وارد ذهن وزبان خواننده می شود . این كار احتمال دارد با کیفیت ترین نوع تست زبان باشد . عده ای از زبان آموزان ضعف زبان خود را می خواهند با خواندن كتاب های دستورزبان و از بركردن واژگان جبران كنند . گرچه این گونه مطالعات هم مفید است ،اما تاثیر و كارایی متن خوانی از آن ها بیشتر است . توصیه ی استادان ترجمه ادیبان به مترجمان مبنی بر بررسي ی متون كلاسیك یا رمان وجریان معاصر با اینآموزش نیز عملی می شود، مضافا این كه در اینراهنمای همچنین زبان مادری ،امكان آشنایی بیشتر با زبان دیگر هم فراهم می شود . قدیم از این مواجهه ی متون ادبی با جذابیت های ویِژگزینشه خود، باعث می شود دانش جو و ترجمه آموز نه تنهــا از این كار خسته نشود، بلكه كشش علاقه اش بیشتر نیز بشود . اگر مترجمِ آثار ادبی فارسی به انگلیسی شخص برجسته و با صلاحیتی مانند رینولد نیكلسون مولوی شناس ،آرتور جفری آربری و ادوارد براون باشد، مواجهه ی ترجمه ی آن ها با متون كلاسیك ادب فارسی نوعی تحلیل معتبر متن است . چنین مترجمانی تحلیل تعبیر تفسیر معتبری از متن دارند ترجمه ی آنان می تواند گره گشای درك ناشناخته ها و مبهمات اثر باشد . نیكلسون شرحی بر مثنوی نوشته ،اما آیا او تمام نكات این تاثیر را در این شرح آورده است ؟ حتمـا با مطالعه ی ترجمه ی او از مثنوی ( The Mathnavi Of Jalaluddin Rumi, 2002 ) می توان نكات نو ی را از خلال این كتاب دریافت .
۲-۱٫ ترجمه نقش مواجهه ی متون در آن
دركلاس های ترجمه به علت نفس كار گرایش های فردی استادان ترجمه، دانش جویان و ترجمه آموزان باآموزش های محدودی آشنا می شوند . نكته ی با اهمیت زیاد تر این است كه دانش گاه های ما جولان گاه نظریه تئوری و نظریه پردازی است عمل تجربه اهمیت مناسب ای در آن ها ندارد . دانش جویان معمولا بعد از فارغ التحصیلی اشتغال به كار، به جنبه های عملی رشته های می پردازند این تازه اول كار آن هاست . از طرف دیگر ،از بس سخنان ضد نقیض از استادان مختلف می شنوند یا گفتار نظری انتزاعی استادانشان را درست درك نمی كنند كه دچار نوعی سردرگمی بلاتكلیفی می شوند . مواجهه ی متون ترجمه شده با متن مهم باعث رفع برخي از این ابهامات می شود، ترجمه آموز با كاربرد عملی نظریات ترجمه آشنا
می شود، باروش ها روش های گوناگون ترجمه آشنا می گردد راه و روش ترجمه را می آموزد .
از آن جا كه ادبیات محمل هنرمندی و سخن آرایی نویسندگان شاعران است ،آثار ادبی از نظر واژگانی نحوی خیلی غنی اند . در متون غیر ادبی عادی فقط می توان جلوه های زبان عمومی كلی مشترك بین همگان را یافت . زبان ادبی از آنِ خواص هنروران است ،آرایه های كلامی و صنایع لفظی و معنوی زیادی در آن به كار می رود و بازتابی است از گونه ی برتر سخن پردازی . ترجمه ی ادبی هم همین خصوصیات را دارد . در باب نقش ترجمه های ادبی در باروری و شكوفایی زبان مقصد بسیار زیاد گفته اند . شعر نو و جریان كوتاه و رمان ایرانی حاصل آشنایی ما با ادبیات غرب و عمدتا از رهگذر ترجمه بوده است . هایكوی ژاپنی از راه ترجمه به غرب از آن جا به ایران راه خود را باز كرد . حال كه این گونه ی زبانی این قدر پربار و غنی است ،چرا از دستاوردها سخن سازی ها و سخن آرایی های ترجمه های ادبی ،در روش ترجمه و اصلاح آن تعمیق هر چه بیشتر دانش ترجمه پژوهی مصرف نكنیم ؟
مترجمان ادبی معمولا افراد زبان دان زبان آگاهي هستند كه گاه دست كمی از مولفان ندارند گاهد مانند میرزاحبیب اصفهانی احمد حاوی و به مراتب برتر و بالاتر از مولف اند . اینان سخن وران سخن سازان بزرگی اند كه با زیر بم ها ظرایف نوادر زبان مادری عمیقا آشنا هستند بر امكانات آن اشراف دارند، به وقت ضرورت خود می توانند واژه ای ابداع كنند بهتر می دانند كه چه گونه مفهوم زبان مبدا را در بهتریـن شیواترین و سلیس ترین وصریح ترین قالب زبان مادری شكل دهند. معرفت ابداعات و ابتكارات تركیبات مترجمان خوب ادبیروش های گوناگون و فنون و ترفندهای زبانی مختلف ی را جهت مترجم فراهم می كند .
۳-۱٫ فرهنگ نگاری نقش مواجهه ی متون در آن
فرهنگ نگاران می توانند بهره های زیادی از مواجهه ی آثار مترجمان ادبی ببرند . فرهنگ هزاره فقط از هنر سه زبان شناس ادیب سود برده است، ولی چنانچه در فرهنگ نویسی امكان مصرف از شیرین كاری های ده ها صدها مترجم برجسته ی زبان دان فراهم باشد، مسلما بسياري از نكات پیچیده و سخت این رشته ی خطیر آشكار و راه حل آن پیدا خواهد شد . برخي از متون غیر ادبی در انتها خود واژه نامـه هایی دارند كه در آن فهرستی از معادل های فارسی اصطلاحات خارجی را می آورند . این گونه معادل ها در بدنه ی مهم كتاب، پی نویس و پانویس آن ها هم یافت می شوند . كتاب های مرجع بسیار زیاد ی با عنوان واژگان این گونه معادل ها را در یك جا گرد می آورند و بدین ترتیب ،خدمت بزرگی به فرهنگ نگاری و نیز کلمه گزینی و معادل یابی می كنند مانند واژگان متالورژی (مواد)، زهرا سلطان پور (۱۳۷۴) ؛ واژگان زیست شناسی، رضا فرزان پی ومهرآذر فارسی (۱۳۷۷) ؛ واژگان شیمی مهندسی شیمی ،علی پورجوادی (۱۳۷۹) … . برشمار این گونه كتاب های مفید مرجع روز به روز افزوده می شود . ولی این پژوهش مفید در متون ادبی ترجمه شده صورت نگرفته است . یك دلیل آن ممکن است این باشد كه مخاطب و استفاده كننده ی چنین كتاب هایی خیلی محدود است و در واویلای كاغذ و نشر ایران برای ناشر صرف نمی كند كه روی چاپ چنین آثاری سرمایه گذاری كند . ( در نتیجه، این كار به سازمان های پژوهشی دولتی مانند فرهنگستان زبان و ادب باید محول شود . )
صالح حسینی (۱۳۸۰) با فرهنگ مساوی های ادبی آغازگر این خدمت مناسب بوده، همان گونه كه كتاب مرجع واژگان رامدیون همت داریوش آشوری هستیم . ( اندیشه ی طرح موضوع خاصیتهای مواجهه ی متون ترجمه شده با متن مهم را مدیون همین تاثیر صالح حسینی هستم، درست به همان گونه كه او این تاثیر را مدیون«هم نفسی با دلیل راهی همچون ابوالحسن نجفی » بوده است .این « فرهنگ مواجهه ای که در نوع خود بی مثل است – گوشه ای از تلاش مترجمان ]ادبی[ را در معادل اندیشی و مساوی یابی و ابداع واژگان باز می نماید . ] در این فرهنگ [ نزدیك به پنجاه كتاب ] ادبی [ از عبارت دو جریان كوتاه با متن اصلی مواجهه شده است » (صالح حسینی ۶-۵ : ۱۳۸۰) .
۴-۱٫ واژه گزینی عبارت سازی و نقش مواجهه ی متون در آن
بخش زیادی از کار های سه فرهنگستان تاریخی و چهار فرهنگستان كنونی ما بر عبارت گزینی و معادل سازی متمركز بوده و کار های خیلی ی هم توسط ادیبان زبان شناسان و متخصصان خارج از فرهنگستان صورت گرفته است . گرچه شروع واژه گزینی معادل یابی به بزرگانی چون ابوریحان بیرونی و ابن سینا بر می گردد، این كار از تاسیس دارالفنون در ۱۲۳۰ شمسی آغازی نویافت و با تاسیس فرهنگستان ایران در ۱۳۱۴ نهادینه شد در زمان تعطیلی فرهنگستان ها هنچنان ادامه یافت . دستاوردهای حاصل از مواجهه ی ترجمه با متن مهم ، منبعی غنی جهت دست اندركاران کلمه سازی خواهد بود . از آن جا كه بخش عمده ای از کار های عبارت گزینی به انفراد صورت گرفته، بهره وری از تجربیات و بر تهیه و تولید های تعداد زیاد ی از مترجمان بزرگ كه زبان دانان برجسته ای بوده اند اطلاعات ذی قیمتی در اختیار عبارت سازان قرار می دهد.
۲٫ خواص واژگانی نحوی و روش شناختی مواجهه ی ترجمه با متن مهم
بعد از ذكر مقدماتی درمورد خاصیتهای زبانی ادبی مواجهه ی ترجمه با متن مهم و نقش عظیم آن در تعمیق فرهنگ نگاری ،نمونه هایی از خاصیتهای واژگانی نحوی وروش شناختی این كاررا می آوریم . این تحلیل ها در درجه ی اول بر اساس مواجهه ی ترجمه های حافظ و مولوی سعدی صورت گرفته است كه جهت اثبات گفته های خود از منابع دیگر یاری گرفته ام . نمونه ها به صورت پیوست در انتها متن آمده است . ( در متن متن از دادن ارجاع به صفحات ترجمه متن مهم خودداری كرده ایم ولی شماره صفحات آن ها در بخش پیوست موجود است . ) ابتدا خواص واژگانی و پس خواص نحوی این فرایند را تحلیل می كنیم و آن گاه نمونه ای از یاری آن به آشنایی با یكی از فرایند های ترجمه را می آوریم .
